Trong năm 2024 và phần lớn năm 2025, “no hire, no fire” (không tuyển dụng, không sa thải) là cụm từ được giới nhân sự và tài chính dùng để mô tả trạng thái “đóng băng” kỳ lạ của thị trường lao động. Đó là một thế cân bằng mong manh: Doanh nghiệp không mở rộng tuyển mới, nhưng cũng ngại sa thải vì sợ thiếu người khi kinh tế hồi phục.

Tuy nhiên, sự bình yên giả tạo đó đang bị xé toạc vào những tháng cuối năm. Hàng loạt thông báo cắt giảm nhân sự từ các “gã khổng lồ” như Amazon, UPS hay Target đang phát đi tín hiệu đáng báo động: Thời kỳ an toàn đã kết thúc, và chúng ta đang chuyển sang giai đoạn khắc nghiệt hơn: Không tuyển, nhưng bắt đầu đuổi.

Khi “bức tường lửa” rạn vỡ

Heather Long, chuyên gia kinh tế trưởng tại Navy Federal Credit Union, đã đưa ra một nhận định khiến nhiều người phải giật mình: “Mọi dấu hiệu đều cho thấy thị trường đang chuyển trạng thái. Chúng ta không còn ở giai đoạn giữ nguyên hiện trạng nữa.”

Minh chứng rõ nhất đến từ những con số biết nói. Theo hãng tư vấn Challenger, Gray & Christmas, tháng 10 vừa qua là tháng tồi tệ nhất về số lượng kế hoạch cắt giảm nhân sự được công bố kể từ năm 2003 (loại trừ giai đoạn đại dịch).

Cụ thể, Amazon vừa công bố kế hoạch sa thải 14.000 nhân viên với lý do tái cấu trúc để tập trung vào trí tuệ nhân tạo (AI). Cùng lúc đó, UPS thông báo giảm tới 48.000 nhân sự so với cùng kỳ năm trước. Target và Paramount Skydance cũng không đứng ngoài cuộc chơi “thắt lưng buộc bụng” này.

John Challenger, CEO của Challenger, Gray & Christmas, nhận định thẳng thắn: “Không còn nghi ngờ gì nữa, bức tranh đã thay đổi. Giai đoạn an toàn đã là quá khứ. Đây là những đợt sa thải lớn, loại hình chỉ xuất hiện khi nền kinh tế thực sự có biến động cấu trúc.”

Điều khiến các chuyên gia lo ngại không chỉ là số người bị sa thải tăng lên, mà là cánh cửa tìm việc mới gần như bị đóng chặt.

Giáo sư kinh tế Robert Shimer (Đại học Chicago) chỉ ra rằng, thị trường lao động đang “tăng trưởng rất chậm hoặc đi ngang”. Tỷ lệ tuyển dụng (hiring rate) đã giảm mạnh từ năm 2022 và hiện chỉ còn khoảng 3,2% – mức thấp tương đương thời kỳ khủng hoảng COVID-19.

Tại sao điều này lại nguy hiểm? Bởi vì trong một nền kinh tế khỏe mạnh, sự biến động là cần thiết. Người lao động nhảy việc để tăng thu nhập, doanh nghiệp tuyển mới để mở rộng. Nhưng hiện nay, dòng chảy đó đã tắc nghẽn.

Thống đốc Fed Chris Waller chia sẻ sự lo ngại: “Cách đây vài tuần, người ta nói về việc giữ quân. Giờ đây, họ bắt đầu nói về sa thải. Có thể do AI, có thể do chi phí, nhưng dù lý do là gì, sự cân bằng đã mất”.

Gen Z – nạn nhân lớn nhất của “thế hệ mắc kẹt”

Nếu những nhân sự cấp cao lo lắng về việc mất ghế, thì gen Z (nhóm lao động từ 13-28 tuổi) lại đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng hiện sinh: Không thể bước chân vào thị trường.

Đối với người lao động trẻ chưa có tài sản tích lũy, thị trường lao động là tất cả. Khi thị trường đóng băng, họ mất đi cơ hội gia nhập, mất đi cơ hội nhảy việc để tăng lương và tích lũy kỹ năng.

Oxford Economics vừa đưa ra một chẩn đoán chính thức và đau lòng: “Thế hệ trẻ không ổn”.

Báo cáo phân tích cho thấy, trong bối cảnh các doanh nghiệp đóng cửa tuyển dụng, người trẻ thiếu kinh nghiệm là nhóm bị tổn thương nặng nề nhất. Tỷ lệ thất nghiệp ở nhóm 16-19 tuổi đã vọt lên 14%, và nhóm 19-24 tuổi là 9% – cao hơn nhiều mức trung bình quốc gia.

Grace Zwemmer, chuyên gia kinh tế tại Oxford Economics, giải thích: “Người lao động trẻ thường hưởng lợi từ việc nhảy việc để tăng lương và thăng tiến nhanh ở giai đoạn đầu sự nghiệp. Nhưng chu kỳ này đã bị phá vỡ. Họ không thể nhảy việc, không được tăng lương, và tệ hơn là không tìm được việc làm đầu đời”.

Hệ quả là một hiện tượng xã hội đáng buồn: Gen Z buộc phải sống dựa vào cha mẹ lâu hơn. Ước tính có khoảng 1 triệu người trẻ tại Mỹ đang sống cùng gia đình so với xu hướng trước đại dịch. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến lòng tự trọng của họ mà còn giáng một đòn mạnh vào nền kinh tế: Khoảng 12 tỷ USD tiêu dùng đã “bốc hơi” mỗi năm do nhóm này không chi tiêu cho nhà ở, nội thất và các dịch vụ đi kèm.

Nguyên nhân của làn sóng sa thải và đóng băng tuyển dụng lần này có sự khác biệt so với các cuộc suy thoái trước.

Thứ nhất là sự trỗi dậy của AI. Như trường hợp của Amazon, đầu tư vào AI giúp họ tối ưu hóa vận hành và giảm phụ thuộc vào nhân sự con người. Theo Indeed, khoảng 25% nhân viên công nghệ cho biết họ mất việc hoặc bị ảnh hưởng trực tiếp bởi AI trong 2 năm qua.

Thứ hai là áp lực chi phí và thay đổi chuỗi cung ứng. UPS chịu ảnh hưởng từ việc Amazon tự xây dựng đội giao hàng và các biến động thuế quan. Carter’s – hãng thời trang trẻ em – cũng phải đóng cửa 150 cửa hàng do chi phí nhập khẩu tăng cao.

Lời khuyên cho người lao động: Phòng thủ là thượng sách

Dù tỷ lệ thất nghiệp tổng thể vẫn ở mức thấp theo tiêu chuẩn lịch sử (khoảng 4,3%), nhưng cảm nhận thực tế của người lao động lại rất khác. Khảo sát của CBS News cho thấy 52% người Mỹ đánh giá thị trường lao động hiện tại là “tệ”.

Với bối cảnh “cửa vào hẹp, cửa ra rộng” như hiện nay, các chuyên gia tài chính khuyên rằng:

Với nhân sự đang có việc: Đây không phải thời điểm lý tưởng để “nhảy việc” trừ khi bạn có một lời mời chắc chắn trong tay. Sự an toàn nên được đặt lên hàng đầu.

Với gen Z và người tìm việc: Hãy chuẩn bị tinh thần cho một cuộc chiến dài hơi. Cần linh hoạt chấp nhận các công việc tạm thời hoặc trái ngành để duy trì dòng tiền và tích lũy kỹ năng, thay vì chờ đợi một vị trí “trong mơ” vốn đang ngày càng khan hiếm.

Thị trường lao động đang nứt vỡ, và cho đến khi những mảnh ghép được sắp xếp lại, có thể là cuối năm 2025, sự thận trọng chính là “tấm khiên” tốt nhất cho túi tiền và sự nghiệp của mỗi người.

Ver2Solution theo Fortune.com